پیشینه حمل ونقل و تجارت، در دریای خزر (دریای جرجان)

(بندر گز- بندر ترکمن – خواجه نفس و گمیشان)

تاريخ 2014/12/23

 (تحقیق وتألیف : نظر محمد (هوشنگ) گل محمدی) – حمل ونقل از جمله بخشهای مهم و بنیادین اقتصاد جوامع در حال توسعه و سازندگی به شمار می رود . در این میان صنعت حمل ونقل با توجه به موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی کشورها نقشی اساسی را در شکوفایی اقتصادی و تجاری را باعث می گردد. صنعت حمل ونقل امروزه به طرق مختلف ، دریایی ، زمینی ، هوایی و ریلی صورت می گیرد و علاوه بر حمل و نقل ، و دادوستد کالاهای تجاری و صنعتی و غیره ، جابجایی مسافران و جهان گردان را بر عهده دارد. خوشبختانه استان گلستان دارای پیشینه و سوابق حمل ونقل دریایی و زمینی و مسافربری ، به واسطه دریای خزر بوده است که با تاریخ ایران و سرزمین های همجوار از دیر باز به هم پیوند خورده است . و اکنون گشایش راه آهن ریلی سراسری شرق دریای خزر که به راه آهن ترکمنستان و قزاقستان متصل گشته ، گستره دیگری از حمل و نقل درجمهوری اسلامی ایران را نوید می دهد .

پیشینه حمل ونقل وتجارت ، در دریای خزر(دریای جرجان)
(بندر گز- بندر ترکمن – خواجه نفس و گمیشان)

درياي خزر كه در بين اروپا و آسياواقع شده با 36340 كيلو متر داراي سواحل طولاني در ايران است كه از خليج حسنقلي در شمال به آستارا در غرب كشور كشيده شده و سه استان مازندران و گيلان و گلستان در كرانه هاي شرقی و جنوبي وجنوب غربی را دربرمی گیرد . جمهوری های تركمنستان و قزاقستان درشرق و جمهوري هاي آذربايجان و فدراتيو روسيه درغرب اين دريا قرار دارند . نام خزر در قرن دوم ميلادي بواسطه حضوراقوام خزر به آن داده شد . بدانگونه كه بعد ها گروه نويسندگان عرب زماني بواسطه حضور اقوام غز به آن درياي غز نيز گفته اند .از طرفي در فرهنگ رومي و يوناني به بحر خزر كآسپيوم يا درياي كاسپين هم گفته شده است . از طرفی درطی قرون گذشته بواسطه حضور ايرانيان و واقع شدن قسمت وسيعي از آن در خاك ايران به نام هاي درياي خراسان و درياي طبرستان و مازندران و درياي جرجان و درياي قزوين مشهور گشته است . بدينسان بايد گفت كه اين درياي بسته ولي پر بار از دير باز جزو مايملك ايرانيان بوده است . یکی از قدیمی ترین سند تاریخی از سابقه واهمیت حمل ونقل و صادرات کالا ایرانیان دردریا ی خزرمربوط است به یادداشتهای ما ركوپولو محقق وسياح ايتاليائي كه در دوره هلاكو, خانات بحرخزرا طی کرده و اطلاعاتي راجع به بحر پيمایي ژنوا یي ها بسوي بحرخزر ميدهد كه مقصودازآن صدور ابريشم از ولايت گيلان ايران بود ه است . علاوه بر ونيزيها و ژنوايی ها ساير شهرهاي ا يتا ليا هم در اين تجارت شركت مي كردند . در 1492ميلادي راههاي تجاري دچار تغيير و تحول گرديدند . گذشته از تركيه , ايران ازجمله نقاط مورد توجه سياحان اروپائي بود زيرا كه حكام آنان در پي يافتن متحديني درايران عليه تركيه بودند . در سال 1523میلادی شاه اسماعيل نامه اي براي شارل پنجم مي فرستد ودرپي آن هيئتي مركب از تجار و ماموران سفارتي به ايران اعزام ميگردند . در فاصله این سالها مسافران تجاري و بازرگانان اروپائي كه به ايران سفرميكردند بيشتر براي خريد ابريشم گيلان و سنگهاي قيمتي بخصوص فيروزه مي آمدند . درقرن سيزدهم میلادی بود كه بحريه تجارتي ژن نخستین باردر بحر خزر خود را نشان داد ودر پي آن در قرن هفدهم میلادی گروهي از آلمان به ايران اعزام شدند تا امكان وارد كردن ابريشم را از ايران فراهم آورند . زمانی که به سوابق تاریخی حمل ونقل ودریانوردی و تجارت در دریای خزر که در سواحل شرقی آن تر کمن ها و در سواحل جنوبی و جنوب خاوری آن مازنی ها و گیلانی ها سکونت دارند توجه نمائیم ، می بینیم که هموطنان ایرانی ما دردریای خزر از دیر باز در این دریا به کارصادرات و واردات مشغول بوده اند . در این میان نقش ساحل نشینان شرقی دریای خزر یعنی ترکمن ها پررنگ تر ودارای قدمتی بیشتر بوده است . به ویژه آنکه آنان درساخت انواع کشتی های بزرگ و کوچک تبحرداشته اند ودرحال به ساختن قایق و کشتی های کوچک بادبانی جهت صید ماهی مبادرت می ورزند . پیرامون سابقه حمل ونقل دریائی و تجارت آنان در سفرنامه ژوبر (1808-1805م)و آ. وامبری (1862م) اشاره گردیده وطی آن از تجار و بازرگانان ترکمن یاد میکنند که نفت و دیگر کالاها را از طریق آشورآده و کومُش تپه (گمیشان) تحویل گرفته ، سپس نفت را به انبارهای ماوراء قفقاز برده و کالاها را در بازارهای مازندران وگیلان پیاده وعرضه می داشتند . روسها كه از سالهاي دوردرهوس دست يابي به درياي خزر و بنادر حاشيه آن بودند به بهانه هاي گوناگون دردرياي خزرنسبت باستقرار پايگاهاي دريايي درآشورآده وبندرگز وفرح آباد ساري اقدام نمودند و در اين راستا خود سعي در بدست گرفتن تجارت ودادو ستد با شهرهاي ساحلي شرقي و جنوبي و غربي را داشتند . از طرفي ماموران انگليسي نيز در جستجوي امكانات و بازاريابي و تجارت با ايرانيان و گشودن اعتباري براي خود بودند . براي نمونه در فاصله سالهاي رقابت بين روسها وانگليسي ها آنتوني جينكينس در سال 1637میلادی امكان گشايش راه تجاري با ايران رامورد بررسي قرارداد و به منطقه سفر كرد . جا لب اينكه روسها که به بهانه سر كوب تراكمه كشتي هاي خود را روانه درياي خزر ساخته بودند خود با همين تجار و بازرگانان تركمن به داد وستد و تجارت مشغول بودند و نفت و ديگر كالاها را كه به وسيله دريانوردان تركمن حمل ميشد در آشورآده و كميش تپه (گميشان)تحويل گرفته نفت را به انبارهاي ماوراء قفقاز وكالاهارا با خود به بازارهاي مازندران وگيلان برده عرضه مي داشته اند . تركمنهاي ايراني سواحل شرقي درياي مازندران چه قبل از دخالت روسها و كم و بيش بعد از آن از طريق بنادر گميشان (كميش تپه) خواجه نفس وآشور آده (بندر تركمن )در تامين احتياجات و كالاهاي مورد نياز برادران ايراني خود در استانهاي گلستان و مازندران و گيلان کوشا بوده اند .

از طرفي خيوه و بخارا از قديم الايام با كشورهاي همجوار خود روابط اقتصادي بر قرار كرده بودند كه البته تركمن ها درحمل و نقل و داد وستد كالاها از طريق خشكي و رودهاي منطقه ودريا نقش مؤثری را داشته اند. كاروانهاي آنان كه از تعدادي بازرگان و نگهبان تشكيل ميشد بار كالا هارا بوسيله شتر ها در مسير طولاني در خشكي به آسياي ميانه حمل می کردند و نيز قسمتي از كالا ها از طريق رودها وخشكي وصحرا به بنادر استراخان ، كوميش دفه (گميشان) و کراسنووسک وحسنقلي درترکمنستان برده ميشدند و از آنجا بوسيله كشتي ها به بنادر ،آشور آده ، جز (گز) قره تپه بهشهر ، فرح آباد ، مشهدسر (بابلسر ) و بندر انزلي و باكو حمل ميشده اند و در ادامه رفت و آمد ها و داد و ستد ها ی خویش در سواحل و بنادر ديگر مازندران مانند مشهد سر(بابلسر) و محمود آباد كه از جنب و جوش بيشتري بر خوردار بود پهلو گرفته و كالاهاي خود را به شهرهاي بابل و آمل مي رسانيده اند و مايحتاج خوراكي خود را نظير برنج و غلات وغيره از آن نقاط تامين مي نمودند . كشتي هاي تركمن در مسير راه خود به مازندران و گيلان تا سواحل سخت سر (رامسر ) و رودسر نيز ديده شده اند و اين بغير از مسير مستقيمي بوده كه از طريق كومش تپه (گميشان ) ويا آشور آده به بندر انزلي وهمينطور به باكو در رفت وآمد بوده اند.

چارلز فرانسيس مكنزي كنسول انگليس در رشت كه در سال 1858 به گيلان و مازندران وگلستان رفته در سفرنامه خود به حضور كشتي ها و كرجي هاي بحر خزر و تركمن ها اشاره نموده و خاطر نشان مي سازد : كرجي ها یي تا نزديكي بازار رود سر مي آمدند و ماهي شور از انزلي و شكر و پنبه از مازندران و نفت از باكو وارد مي كردند . وي در جاي ديگري از يادداشتهاي خود مينويسد : در نشتارود يكي از كرجي هائي كه در لنگرود لنگراندخته بود را ديده بوديم ، که نفت و نمك را كه فقط از تركستان مي آمد (بوسيله كشتي هاي تركمن ) را مي فروخت و برنج مي خريد . از طرفي كرجي ها وكشتي هاي تر كمن در حمل مسافران بومي و همينطور در پاره اي اوقات در جابجائي زوار وحاجيان خانه خدا که ازبخارا وخیوه برای زیارت خانه خدا می رفتند ویا از زیارت بر می گشتند ،اقدام مي نموده اند.

توجه به احیا صنعت حمل ونقل وتجارت دریائی در این بزرگترین دریاچه جهان امری است اجتناب ناپذیر . وجود شبه جزیره میانکاله واسکله آشورآده (بندرترکمن)وهمینطور گمیشان وخواجه نفس ونیز سواحل سرسبز حاشیه های شرقی ، جنوبی وجنوب خاوری ، نه تنها امکان فعالیت در امر داد وستد وحمل ونقل دریایی ورونق اقتصادی داخلی وخارجی را فراهم می آورد بلکه با اندک توجهی آبهای آرام خلیج گرگان (استرآباد) ومنطقه بکر ودست نخورده میانکاله می تواند از جمله مراکز عمده جلب توریست همچنین محل بسیار مناسب برای ورزشهای آبی ودریائی باشد .

تحقیق وتألیف : نظر محمد (هوشنگ) گل محمدی

منابع
– آبیاری درترکستان » و.و بارتولد – انتشارات مؤسسه مطالعات اجتماعی
– اقتصاد گرگان ودشت » دکترمنصورگرگانی – مطبوعاتی صفی علیشاه – تهران
– » باورهای ژرف » نظرمحمد(هوشنگ) گل محمدی – انتشارات مختومقلی گرگان 1385
– تاریخ طبرستان ورویان ومازندران » ظهیرالدین مرعشی
– دریای مازندران » ایرج افشار- دفترمطالعات سیاسی بین المللی – تهران 1381
سفرنامه ها :
– آرمینوس وامبری : درویش دروغین درخانات آسیای میانه – ترجمه خواجه نوریان بنگاه نشر کتاب 1343
– آمده ژوبر : مسافرت درارمنستان وایران – ترجمه علیقلی مقدم –انتشارات بنیاد فرهنگ ایران 1347
– چارلز مکنزی : سفرئنامه شمال – منصوره اتحادیه ( نظام مافی) نشر گستره 1359

سایت دانشجویان ترکمن